ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟΝ ΕΝΕΤΙΚΟ ΝΕΡΟΜΥΛΟ ΣΤΙΣ ΚΑΛΥΒΕΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΡΜΕΝΩΝ ΧΑΝΙΩΝ

…Τότε που το νερό σιγομουρμουρίζοντας, αντάμωνε τις φτερωτές,  περίσσευμα φωτός καλησπέριζε το δειλινό και  υποκλινόταν στο χρόνο, στον άνθρωπο και στο μεγαλείο της φύσης…. 

Πριν από λίγα χρόνια, η    κ. Μαριάννα Αγγελάκη, αρχιτέκτονας της 13^ης Εφορείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού, ξεκίνησε μία έρευνα για τον εντοπισμό και την καταγραφή όλων των Βενετσιάνικων νερόμυλων του Ν. Χανίων. Οι περισσότεροι από τους μύλους είναι σήμερα σε ερειπιώδη κατάσταση, άλλοι έχουν μεταβληθεί σε στάβλους και αποθήκες και ελάχιστοι είναι αυτοί που διατηρούνται σε σχετικά καλή κατάσταση. Ένας από αυτούς είναι και ο νερόμυλος των Καλυβών τον οποίο επισκεφθήκαμε, θέλοντας να δούμε από κοντά ότι μέχρι σήμερα ακούγαμε από τους παππούδες μας. Χρονολογείται από το τέλος της περιόδου της Ενετοκρατίας (16^ος - 17^ος αιώνας) και σημειώνεται στους περισσότερους χάρτες της Βενετοκρατίας πάνω στο Μεσοπόταμο (Potamos).

Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της Βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής και ήταν ο πολυπλοκότερος νερόμυλος της περιόδου εκείνης στην Κρήτη.

Έχει τέσσερις θόλους, οι οποίοι αποτελούν τα τέσσερα στόμια εξόδου του νερού. Πάνω από τους θόλους υπάρχουν πέντε παράθυρα και ακριβώς απέναντι από αυτά - στο εσωτερικό του κτιρίου - πέντε τυφλά αψιδώματα  όπως τα χαρακτηρίζουν οι αρχαιολόγοι, τα οποία είχαν κατασκευαστεί για λόγους στατικότητας του κτιρίου.

Τα πέντε παράθυρα μαρτυρούν ότι μάλλον υπήρχαν πέντε και όχι τέσσερα στόμια εξόδου του νερού, τα οποία αυτή τη στιγμή είναι ορατά. Στη νότια πλευρά υπάρχουν τέσσερα πηγάδια τα λεγόμενα βουτσιά. Μέσα από αυτά τα πηγάδια πέρναγε ο Μεσοπόταμος και στη συνέχεια κινούσε τις τέσσερις φτερωτές και έφευγε από τα τέσσερα θολωτά στόμια εξόδου, από τα οποία σήμερα είναι ανοιχτά τα τρία. Το κτίριο που στεγάζει τους μηχανισμούς του μύλου είναι θολωτό και χτισμένο με πέτρα και κουρασάνι (κονίαμα από τριμμένο κεραμίδι)  το οποίο φημίζεται για την αντοχή του.

Ο G. Gerola (Ιταλός, ο οποίος στάλθηκε στη Κρήτη το 1900 από το Ινστιτούτο της Βενετίας για να μελετήσει τα Βυζαντινά και Ενετικά μνημεία του νησιού), αναφερόμενος μάλλον σ' αυτό το νερόμυλο, σημειώνει ότι για κίνηση χρησιμοποιούσαν το νερό των πηγών του χωριού Αρμένων. (Monumenti Veneti nell' Isola di Creta…dal dottor Giuseppe Gerola, vol. IV, σελ. 81, Venezia 1905-1932).

Στην ανταπόκριση ενός Ιταλού δημοσιογράφου το 1909 από τα Χανιά, αναφέρεται ο μύλος: "…Καί ιδού αι Καλυβαι…Εφθάσαμεν εις τήν πλατείαν εις τό κέντρον εις μέγας πλάτανος επί του οποίου είναι κολλημέναι αι δημαρχιακαί ειδοποιήσεις. Γύρω μερικά σπιτάκια, ένας μύλος, ένα ποταμάκι με ένα παλαιό γεφυράκι από πάνω…"

Πάνω στο δρόμο που οδηγεί από τις Καλύβες προς τους Αρμένους, βρίσκεται, σε όχι και καλή κατάσταση σήμερα, άλλος Ενετικός νερόμυλος γνωστός ως "μύλος του Φράγκου" και ο οποίος λειτουργούσε με την απουσία πηγαδιού. Αλλά και στους Αρμένους, κοντά στο σημερινό αντλιοστάσιο, υπάρχει άλλος ένας μύλος της ίδιας περιόδου.  

Το 1909 ξεκίνησε τη λειτουργία του σε διπλανό κτίσμα και ένα ελαιοτριβείο υπό την επωνυμία "Σήφακας και Σία".

(Ο Γεώργιος Σήφακας γεννήθηκε στο Βάμο το 1884 και ήταν γιος του οπλαρχηγού Αντωνίου Σήφακα. Διετέλεσε βουλευτής από τις 7/11/1926 μέχρι τις 9/7/1928 και διορίστηκε νομάρχης το 1933. Πέθανε πάμφτωχος το 1953). 

Το 1928 στο θολωτό κτίσμα του μύλου στεγάστηκε η "Ηλεκτρική Εταιρεία Καλυβών" με σκοπό την ηλεκτροδότηση των Καλυβών και του Καλαμίου, η οποία προηγήθηκε κατά 6 μήνες αυτής της πόλης των Χανίων.

Παράλληλα προστέθηκαν τουρμπίνες 75 ίππων, μοναδικές στην Ευρώπη εκείνη την εποχή, και μια εφεδρική πετρελαιομηχανή. Το Δεκέμβριο του 1960 η Δ.Ε.Η. ηλεκτροδότησε το χωριό και η Ηλεκτρική Εταιρία έπαψε να υπάρχει. Μέχρι το 1976 λειτουργούσε ο αλευρόμυλος και μέχρι το 1986 το ελαιοτριβείο.

Στα άμεσα σχέδια των τοπικών αρχών και της αρμόδιας Εφορείας είναι η διάσωση και αναστήλωση του κτιρίου αλλά και η επαναλειτουργία ενός μέρους του μύλου, δεδομένου ότι οι ηλεκτροπαραγωγικοί μηχανισμοί του βρίσκονται σε σχετικά καλή κατάσταση.

 Ευχαριστούμε ιδιαίτερα, την αρχιτέκτονα της 13^ης Εφορείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού, κ. Μαριάννα Αγγελάκη, για τις πολύτιμες πληροφορίες που μας έδωσε για τους νερόμυλους της περιοχής και οι οποίες αποτελούν ένα μικρό μέρος της πολύχρονης όσο και κουραστικής εργασίας της, για την καταγραφή των Βενετσιάνικων νερόμυλων της περιοχής του Νομού Χανίων.

Κρασαδάκη Κυριακή  Γ₁ – Μαντωνανάκη Μαρία  Γ₂ – Νιαβραδάκη Ελένη  Γ₂