Η λέξη «Βάμος» είναι Αραβικής προέλευσης και σημαίνει "πέρασμα". Μπορεί να θυμίζει κακοτοπιά, αλλά ήταν και είναι πάντα σημαντικό χωριό της περιοχής που διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη και την ιστορία του Αποκόρωνα.

Για τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων του, χτίστηκαν αξιοσημείωτα κτήρια από τα οποία δυστυχώς σώζονται ελάχιστα. Όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν τον Αποκόρωνα στις αρχές του 1800, για τον έλεγχο της ευρύτερης περιοχής διάλεξαν το Βάμο για να εγκαταστήσουν το διοικητήριο και το στρατώνα τους, γνωστά με το όνομα "Σεράγια". Όπως κάθε άλλος στρατώνας, έτσι και τα "Σεράγια" ήταν περιτριγυρισμένα από τείχη, ενώ για την ασφάλειά τους υπήρχαν τέσσερις σκοπιές.

Για τις ανάγκες των 2.500 στρατιωτών που στεγαζόταν στα «Σεράγια» αλλά και των κατοίκων του χωριού, κατασκευάστηκε μια στέρνα χωρητικότητας 1337 μ3 νερού. Πριν φτιαχτεί η στέρνα υπήρχε μια χοάνη με τρία ανοίγματα τα οποία είχαν δικτυωτό πλέγμα και όταν κατηφόριζαν τα νερά προς τη στέρνα πέρναγαν από εκεί. Έπεφταν δηλαδή στη χοάνη, γινόταν καθίζηση των ξένων σωμάτων και μετά έφταναν στη στέρνα. Έτσι, οι άνθρωποι τραβούσαν το νερό από τα μποτζάλια, δηλαδή τα στόμια της στέρνας, για οικιακή χρήση αλλά και για το πότισμα των ζώων.

Το 1896 οι Βαμιανοί έκαψαν τα "Σεράγια" και μαζί τον Τούρκικο όχλο που βρισκόταν μέσα. Από το 1896 ως και το 1938 υπήρχαν τα καταλύματά τους τα οποία γκρεμίστηκαν το 1938, όταν δηλαδή ολοκληρώθηκε μετά από 3 χρόνια η κατασκευή του Γυμνασίου που υπάρχει μέχρι σήμερα.

Λίγα μέτρα πιο πέρα από τα "Σεράγια" συστεγάζονταν δικηγορικά γραφεία, δικαστήρια, και συμβολαιογραφεία, τα οποία ήταν γνωστά με την ονομασία "Κουμεσιώνας". Πίσω από τον Κουμεσιώνα βρισκόταν το νεκροταφείο των Τούρκων, το οποίο αργότερα αγοράστηκε από τη Σχολική Εφορία και έγινε 6/ταξιο Γυμνάσιο. Στην αυλή του κατέληγε μια στοά με πηγάδι για τις ανάγκες του Κουμεσιώνα. Όμως, όπως και τα "Σεράγια", έτσι και ο Κουμεσιώνας κάηκε και το 1952 άρχισε να κτίζεται το κτήριο που λειτουργεί σήμερα η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος.

Το σημερινό Δημοτικό Σχολείο αποτελεί μια απλή επισκευή και διαρρύθμιση του Σκοπευτικού Συλλόγου του Νομού Σφακίων. Απέναντι από το σημερινό Δημοτικό Σχολείο βρισκόταν ένας από τους φούρνους της εποχής.

Φτάνοντας στο κέντρο της σημερινής πλατείας και δίπλα στην καφετέρια "Κορωνίδα", στεγαζόταν η χωροφυλακή του Νομού Σφακίων. Ένας τεράστιος θόλος χρησιμοποιούταν ως φυλακή ανδρών με μία ξύλινη σκοπιά. Δίπλα ήταν δυο δωμάτια τα οποία ήταν οι φυλακές των γυναικών με άλλη μία σκοπιά, ενώ τα σπίτια των χωροφυλάκων ονομαζόταν ζαφτιγιέδες.

Στην πιτσαρία του Βάμου, που βρίσκεται δίπλα στο σημερινό Δημαρχείο υπήρχε το κτηνιατρείο όπου γινόταν μέχρι και ζευγαρώματα μεγάλων ζώων, όπως για παράδειγμα αλόγων.

Το διώροφο κτίριο στο κέντρο της πλατείας που πουλά είδη δώρων, λειτουργούσε παλιότερα ως σαγματοποιείο δηλαδή σαμαράδικο και ως φωτογραφείο του Νομού.

Ένα από τα κτίσματα-κοσμήματα για το χωριό ήταν το Παρθεναγωγείο το οποίο είναι ένα από τα δύο διασωθέντα κτήρια. Το "Ανώτατον Παρθεναγωγείον" ήταν η Μέση Επαγγελματική Επαρχιακή Σχολή Θηλέων. Ήταν δηλαδή σχολείο βαθμίδας ανάμεσα στη Γυμνασιακή Εκπαίδευση και την Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση. Εκεί φοιτούσαν κορίτσια από επιφανείς οικογένειες, γίνονταν δασκάλες και "σκορπούσαν" σε όλη την Κρήτη για να καλλιεργήσουν το πνεύμα της ελευθερίας. Το διδασκαλείο αυτό κτίστηκε το 1883 από το Σάββα πασά και κάηκε το 1896. Μέχρι το 1928 ήταν κατάλυμα αλλά με υπόδειξη των πολιτικών παραγόντων αποφασίστηκε να αναπαλαιωθεί και να μετατραπεί σε διοικητικές υπηρεσίες. Το 1932 εγκαταλείφθηκαν τα έργα και το Παρθεναγωγείο άρχισε πάλι να καταρρέει. Η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε ως το 1941 όταν οι Γερμανοί έπαιρναν τα κεραμίδια για να στεγάσουν επισκευαστήρια αυτοκινήτων και μηχανών. Για 45 ακόμη χρόνια έμεινε ξεσκέπαστο ώσπου με κάποια προγράμματα έφτασε στη σημερινή του μορφή, το Παρθεναγωγείο – ξενώνας.

(Συνεχίζεται)

Λιβάς Σφακίων: Μετά την Κρητική Επανάσταση του 1866 και συγκεκριμένα το 1867 και σύμφωνα με το Οργανικό Νόμο, συστήνεται ο Λιβάς ή Νομός Σφακίων και με διορισμένο διοικητή το Σάββα πασά. Ο Νομός Σφακίων ήταν ο 5 ος Νομός της Κρήτης και περιελάμβανε τις επαρχίες Αποκορώνου, Σφακίων και Αγίου Βασιλείου. Ένας από τους Δήμους της επαρχίας Αποκορώνου ήταν και ο Δήμος Βάμου με πρωτεύουσα το Βάμο. Στον ίδιο Δήμο υπάγονταν εκτός από τον Βάμο και το Μετόχι Γετίμι και τα χωριά: Καλαμίτσι Αλεξάνδρου (πέρα), Καλαμίτσι Αμιγδάλι (πόδε), Λιτσάρδα, Κάτω Κεφαλάς, Απάνω Κεφαλάς, Δράπανος, Παλαιλώνι, Λικοτιναρά, Σελλιά, Σούρη, Ξώπολη και Αργυρομούρι, Γαβαλοχώρι, Δουλιανά και Ξεροστέρνι. Οι δήμαρχοι και οι δημοτικοί σύμβουλοι ήταν διορισμένοι μουσουλμάνοι. Όμως στους δήμους Β' τάξεως ο δήμαρχος ήταν Χριστιανός επειδή το χριστιανικό στοιχείο υπερτερούσε. Οι εκλογές γινόταν συνήθως τις πρώτες Μαΐου κάθε τρίτου έτους και διαρκούσαν τρεις μέρες Από το πρωί της Παρασκευής μέχρι το βράδυ της Κυριακής. Το 1895 Δήμαρχος Βάμου ήταν ο Κωνσταντίνος Μαλινός (1822-1913).